واژن بخش مهمی از دستگاه تناسلی زنان و لوله‌ای بین فرج و دهانه رحم است. واژن نقش مهمی در رابطه جنسی، قاعدگی، بارداری و زایمان دارد. واژن یک کانال عضلانی پوشیده از اعصاب و غشاهای مخاطی محسوب می‌شود. برخی از افراد واژن (vagina) را با فرج (vulva) اشتباه می‌گیرند اما این دو اندام متفاوت هستند. برای این که بدانید واژن چیست و کسب اطلاعات لازم درباره آن این مقاله را بخوانید.
آنچه در این مقاله می خوانیم
آناتومی و بخش های مختلف واژن
دیواره‌های واژن در حالت عادی و بدون تحریک در برابر هم صاف فرو رفته یا ایستاده‌اند. در این حالت، سطح مقطع کانال واژن (لومن واژن) شبیه به حرف H یا W و دیواره آن از عضلاتی با الیاف الاستیک و پوشیده شده با غشای مخاطی ساخته شده است. دیواره‌های واژن، چین‌های زیادی به نام روگا دارد. دیواره‌ها و چین‌های واژن هم به عنوان یک مانع و هم به عنوان یک مسیر دسترسی بین دهانه رحم و محیط خارجی به حساب می‌آید. این چین‌ها به واژن این امکان را می‌دهند که وقتی فشار به طرفین آن وارد می‌شود (به عنوان مثال زمانی که سر کودک از آن عبور می‌کند) مانند آکاردئون کشیده و منبسط شود.
چین‌های بیرونی واژن لابیا ماژور (لب‌های بزرگ) و چین‌های داخلی لابیا مینور (لب‌های کوچک) نامیده می‌شوند. دیواره‌های واژن از لایه‌های بافتی مختلفی تشکیل شده و بافت مخاطی آن شبیه بافت مخاطی دهان، بینی و دستگاه گوارش است. در زیر این بافت مخاطی لایه‌هایی از بافت عضلانی صاف، رشته‌های کلاژن و الاستین وجود دارد که خاصیت ارتجاعی به واژن می‌دهد. بافت‌های دیواره واژن در طول چرخه قاعدگی دچار تغییراتی تحت تاثیر هورمون‌ها می‌شوند. سلول‌های لایه بیرونی بافت آن، گلیکوژن را ذخیره می‌کنند و در طی تخمک‌گذاری، این لایه ریخته می‌شود.
گلیکوژن موجود در این لایه توسط باکتری‌ها تجزیه می شود و با حفظ سطح pH واژن، از آن در برابر سایر باکتری‌ها و قارچ‌های بالقوه مضر محافظت می‌کند. مایعات آزاد شده از طریق دیواره‌های واژن، آن را مرطوب نگه می‌دارد و در زمان برانگیختگی جنسی منجر به افزایش روان شدن مسیر واژن می‌شود. علاوه بر این، واژن توانایی جذب برخی از مواد مانند داروها، کرم‌های هورمونی یا داروهای ضد بارداری را دارد.
دهانه واژن یا دهلیز واژن (introitus) منفذی برای دسترسی به داخل واژن و بین مجرای ادرار و مقعد است. خون قاعدگی از دهانه واژن خارج و تولد نوزاد و مقاربت جنسی از طریق این دهانه انجام می‌شود. غشای نازکی به نام پرده بکارت دهانه واژن را احاطه کرده است. پرده بکارت هر فرد ممکن است از نظر شکل و اندازه متفاوت باشد.
وقتی کسی برای اولین بار رابطه جنسی برقرار می کند یا چیزی را وارد واژن می‌کند، ممکن است پرده بکارت پاره شود. در موارد نادری، این پارگی ممکن است در حین ورزش شدید نیز رخ دهد. نقطه جی (G)، در چند سانتی‌متری داخل واژن قرار دارد و بسیاری از مردم بر این باورند که تحریک این نقطه در حین رابطه جنسی (با انگشت یا آلت تناسلی) لذت‌بخش است.
نقش واژن چیست؟
واژن در موارد زیر نقش دارد:
- لذت جنسی: دیواره‌های واژن دارای رشته‌های عصبی است که منجر به احساس لذت در فرد در زمان ورود آلت تناسلی یا انگشت می‌شود.
- قاعدگی: خون قاعدگی از طریق واژن از بدن زنان خارج می‌شود. برای مدیریت جریان خون قاعدگی، خانم‌ها تامپون‌ها و یا فنجان‌های قاعدگی را در این محل قرار می‌دهند.
- بارداری: در طول رابطه جنسی، آلت تناسلی از طریق واژن وارد رحم می‌شود و اسپرم‌ها از این طریق منجر به باروری تخمک می‌شوند.
- زایمان: خروج کودک از دهانه واژن آخرین مرحله زایمان به حساب می‌آید.
نحوه تغییر واژن با افزایش سن
واژن در طول زندگی فرد تغییر زیادی می‌کند. واژن یک فرد بالغ کمی خمیده و طول آن بین 7 تا 12 سانتی‌متر است. واژن به شدت تحت تاثیر تغییرات هورمونی بدن قرار می‌گیرد. پس از اولین قاعدگی و پیش از یائسگی، هر ساله تعداد بیشتری از لایه‌های بافت پوشاننده واژن تحت تاثیر سطوح بالای هورمون استروژن شکل می‌گیرد.
تغییر سطح هورمون‌ها در دوران بارداری، باعث افزایش جریان خون به سمت لگن و تغییر رنگ در فرج و واژن می‌شود. در طول دوران بارداری، بافت همبند دیواره‌های واژن به تدریج شل خواهند شد تا برای زایمان آماده باشند. پس از زایمان، واژن و دهانه آن به طور موقت باز می‌شود، اما 6 تا 12 هفته پس از زایمان، واژن به اندازه قبل از بارداری خود باز می‌گردد. با خواندن این مقاله درباره تاثیرات زایمان طبیعی بر واژن بیشتر بدانید.
با افزایش سن، دیواره‌های واژن شل می‌شوند و قطر واژن بیشتر می‌شود. بهتر است این نکته را بیان کرد که اندازه واژن اثری بر عملکرد و لذت جنسی ندارد. سفتی واژن در حین رابطه جنسی در درجه اول به وضعیت عضلات کف لگن و اطراف واژن بستگی دارد و در واقع، ربطی به عرض کانال واژن ندارد. پس از یائسگی، به دلیل کاهش سطح هورمون استروژن، دیواره‌های واژن نازک‌تر و شکننده‌تر می‌شوند که می‌تواند باعث بروز علائم خشکی واژن و کاهش ترشحات آن شود. این حالت ممکن است منجر به احساس ناراحتی در حین رابطه جنسی شود و احتمال تحریک یا عفونت واژن را افزایش دهد.
نحوه تغییر واژن در طول چرخه قاعدگی
واژن در طی نوسانات هورمونی چرخه قاعدگی تغییر می‌کند. در اواسط چرخه، به دلیل سطح هورمون استروژن در بالاترین حد خود، بافت واژن ضخیم‌تر می‌شود. دهانه رحم (در بالای واژن) در طول چرخه حرکت می‌کند و تغییر شکل می‌دهد. قبل و بعد از پنجره باروری (fertile window)، یعنی 5 روز پیش تا چند ساعت پس از تخمک‌گذاری، دهانه رحم پایین قرار دارد، در واژن به صورت بافتی سفت قابل احساس است و سوراخ موجود در مرکز دهانه رحم بسته می‌شود. در طول پنجره باروری، سوراخ دهانه رحم برای تسهیل ورود اسپرم به رحم باز می‌شود. در نتیجه، دهانه رحم در واژن بالاتر می‌رود و در زمان، لمس نرم‌تر به نظر می‌رسد.
نحوه تغییر واژن در طول رابطه جنسی
واژن دچار تغییرات سریع‌تری در طول فعالیت جنسی می‌شود. با تحریک جنسی واژن، جریان خون اندام تناسلی افزایش می‌یابد و بافت واژن پر از خون و با ترشح مایع انگیختگی (arousal fluid) روان می‌شود. در طول هیجانات جنسی، واژن در دو جهت طولی و عرضی منبسط خواهد شد که به این حالت اصطلاحا حالت خیمه و بالون شدگی واژینال (vaginal tenting and ballooning) گفته می‌شود.
این تغییر شکل زمانی اتفاق می‌افتد که رحم و دهانه آن به سمت بالاتر در داخل لگن کشیده می‌شوند و فضای بیشتری ایجاد و فاصله دهانه رحم با منی انزال شده واژن بیشتر می‌کند. این حالت به منی این فرصت را می‌دهد تا با مایعات تناسلی زنانه مخلوط شود و در اسپرم‌ها، تغییرات فیزیکی لازم برای بارور کردن تخمک صورت گیرد.
شایع‌ترین مشکلات واژن چیست؟
برخی شرایط و بیماری‌ها ممکن است سلامت و عملکرد واژن را تحت تاثیر قرار دهد. از جمله شایع‌ترین مشکلات واژن عبارتند از:
واژینیت (Vaginitis): واژینیت یا التهاب واژن، شایع‌ترین مشکل واژن و ناشی از عفونت است. از جمله علائم آن عبارتند از: ترشحات، خارش و احساس سوزش. بسته به علت واژینیت، انواع مختلفی دارد. رایج ترین انواع آن عبارتند از:
- واژینوز باکتریایی (Bacterial vaginosis): یک عفونت باکتریایی است که به دلیل رشد بیش از حد باکتری‌های سالم واژن (به ویژه گاردنرلا واژینالیس) رخ می‌دهد. این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که هر عاملی سطح pH واژن (دوش مقعد) را تغییر می‌دهد. واژینوز باکتریایی بیماری مقاربتی (STI) نیست اما رابطه جنسی با یک فرد جدید ممکن است خطر ابتلا به آن را افزایش دهد. در مواردی ممکن است ترشحات سفید یا خاکستری مشاهده شود، اما همیشه علائم خاصی ایجاد نمی‌کند.
- عفونت مخمری (Yeast infection): عفونت مخمری واژن زمانی اتفاق می‌افتد که یک نوع مخمر به نام کاندیدا آلبیکنس در واژن بیش از حد رشد کند. عفونت مخمری واژن بسیار شایع است. معمولا علائم آن عبارتند از خارش، التهاب و ترشحات غلیظ و سفید رنگی (ظاهری شبیه پنیر دلمه‌ای دارد). عفونت‌های مخمری معمولا با استفاده از داروهای ضدقارچی بدون نسخه مانند OTC قابل درمان هستند.
- تریکومونیازیس (Trichomoniasis): تریکومونیازیس یا اصطلاحا تریک (trich) یک بیماری مقاربتی است که توسط انگلی به نام تریکوموناس واژینالیس ایجاد می‌شود. علائم آن عبارتند از: بروز ترشح سبز یا زرد با بوی ماهی، سوزش و قرمزی واژن. معمولا این عفونت با آنتی‌بیوتیک درمان می‌شود و برای جلوگیری از عفونت مجدد، هر دو طرف باید تحت درمان قرار بگیرند.
- واژینیسموس (Vaginismus): واژینیسموس باعث انقباضات غیرارادی عضلات واژن می‌شود. انقباضات عضلانی رابطه جنسی را دردناک و اغلب زمانی شروع می‌شود که فردی برای اولین بار اقدام به داشتن رابطه جنسی می‌کند.
- کیست بارتولین (Bartholin cyst): در این اختلال، کیسه‌ای پر از مایع روی غده بارتولین (غده موجود در دو طرف دهانه واژن) ایجاد می‌شود.
- کلامیدیا (Chlamydia): یک عفونت مقاربتی (STI) است که توسط باکتری به نام کلامیدیا تراکوماتیس ایجاد می‌شود.
- تبخال تناسلی (Genital herpes): یک بیماری مقاربتی (STI) ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس (HSV).
- سوزاک (Gonorrhea): یک بیماری مقاربتی ناشی از باکتری به نام نایسریا گونوره‌آ (Neisseria gonorrhoaea).
- عفونت HPV: یک بیماری مقاربتی (STI) ناشی از ویروس پاپیلومای انسانی (human papillomavirus).
- سیفلیس (Syphilis): یک بیماری مقاربتی ناشی از باکتری به نام ترپونما پالیدوم (Treponema pallidum).
- آتروفی واژن (Vaginal atrophy): وضعیتی که پس از یائسگی رخ می‌دهد و در آن دیواره‌های واژن به دلیل کاهش استروژن خشک و نازک می‌شوند.
- سرطان واژن (Vaginal cancer): نوع نادری از سرطان و در افراد مبتلا به عفونت HPV شایع‌تر است.
- سرطان ولوار یا فرج (Vulvar cancer): نوع نادری از سرطان که در اثر عفونت HPV یا لیکن اسکلروزوس (Lichen sclerosus) ایجاد می‌شود.
- افتادگی واژن (Vaginal prolapse): وضعیتی که در آن واژن به دلیل ضعیف شدن عضلات کف لگن از وضعیت خود خارج می‌شود.
علائم رایج ناهنجاری‌های مربوط به واژن چیست؟
بسته به اختلال ممکن است علائم مختلفی بروز می‌کند اما علائم رایج عبارتند از:
- خونریزی نامنظم واژینال یا خونریزی شدید قاعدگی
- ترشحات شفاف، مایل به سفید، خاکستری یا سبز واژن
- ترشحات واژن با حالتی شبیه پنیر دلمه‌ای
- تغییر در رنگ، بو یا مقدار ترشحات واژن
- خونریزی واژینال بین قاعدگی، بعد از رابطه جنسی یا بعد از یائسگی
- توده یا برآمدگی در واژن
- ترشحات واژن با بوی ماهی
- خارش، سوزش، قرمزی یا درد واژن یا فرج
- احساس سوزش هنگام ادرار کردن
- درد در زمان مقاربت و رابطه جنسی (دیسپارونی)
آزمایشات رایج برای بررسی سلامت واژن چیست؟
از جمله معاینه‌ها و آزمایشات لازم برای بررسی سلامت و تشخیص بیماری‌های واژن عبارتند از:
- معاینه لگن: برای بررسی بی‌نظمی یا علائم بیماری
- پاپ اسمیر: آزمایشی برای بررسی علائم سرطان دهانه رحم
- کولپوسکوپی: استفاده از یک میکروسکوپ با نور مخصوص برای مشاهده با بزرگ‌نمایی بافت واژن
- تست pH واژن: آزمایشی برای تعیین سطح pH (تعیین میزان اسیدی بودن مایعات واژن) برای تشخیص عفونت
- آزمایشات مربوط به بیماری‌های مقاربتی: آزمایش ادرار (تجزیه ادرار) یا مایع واژن برای تشخیص ارگانیسم‌های مسبب بیماری‌های مقاربتی
- تصویربرداری از لگن: تصویربرداری از واژن برای بررسی مشکلات رشدی یا ساختاری واژن مانند پرولاپس. از جمله روش‌های تصویربرداری عبارتند از: سونوگرافی، تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) و اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT)
- بیوپسی: نمونه‌برداری بافتی از واژن را برای آزمایش وجود یا عدم وجود سلول‌های سرطانی
درمان‌های رایج برای ناهنجاری‌های واژن چیست؟
معمولا برای درمان عفونت‌ها از آنتی‌بیوتیک‌ها (ژل‌ها، کرم‌ها و قرص‌ها) یا داروهای ضدقارچی استفاده می‌شود. تغییرات واژن مربوط به کاهش استروژن، مانند آتروفی واژن، اغلب با هورمون درمانی بهبود می‌یابد. برای سرطان واژن ممکن است به جراحی یا درمان‌هایی مانند شیمی درمانی و پرتودرمانی نیاز باشد.
رعایت برخی موارد در سبک زندگی برای حفظ سلامت واژن
رعایت برخی از موارد در سبک زندگی به حفظ سلامت واژن کمک می‌کند:
- انجام دادن منظم معاینه لگن و پاپ اسمیر
- اجتناب از انجام دوش مقعد
- تعویض مرتب لباس زیر خیس یا عرق کرده برای جلوگیری از خطر ابتلا به عفونت‌های باکتریایی یا مخمری
- انجام تمرینات کف لگن (تمرینات کگل) (Kegel exercises) برای جلوگیری از افتادگی واژن
- تمرین رابطه جنسی ایمن‌تر
- استفاده از کاندوم در زمان آمیزش جنسی
سخن پایانی
واژن قسمت خارجی دستگاه تناسلی است که در زمان رابطه جنسی، آلت تناسلی مرد از طریق آن وارد بدن زن می‌شود و به اسپرم اجازه می‌دهد از طریق دهانه رحم وارد رحم شود. هم‌چنین، معمولا محل استفاده از داروها مانند شیاف‌ها و کرم‌های هورمونی ضدبارداری از طریق واژن و دیواره‌های آن است. سلامت واژن ممکن است خیلی از عوامل عفونی و سرطانی تحت تاثیر قرار گیرد. با توجه به مطالب بیان شده در این مقاله از ، الان می‌دانید واژن چیست و چه وظایف و اهمیتی دارد. معاینات منظم لگن، تست پاپ اسمیر و اقدامات جنسی ایمن به سالم نگه داشتن واژن و عاری از عفونت کمک می‌کند.