قلب، عضوی حیاتی در سیستم بدن انسان است که مسئولیت پمپاژ خون و انتقال آن به سایر اعضا و بافت‌های بدن را برعهده دارد. با توجه به اهمیت بی‌نظیر آن در حفظ سلامتی و زندگی فعال، داشتن شناخت صحیح از قلب و عملکرد آن ضروری است. قلب انسان شبیه یک ماشین پیچیده بوده که از جنبه‌های چندگانه‌ای از جمله ساختارهای عملکردی، الکتریکی و عصبی ساخته شده است. قلب وظیفه تنظیم صحیح ضربان قلب، فشار خون مناسب و تامین اکسیژن و مواد مغذی به بافت‌های بدن را دارد. درک از نکاتی مانند روش‌های حفظ سلامت قلب، نشانه‌ها و علائم بیماری‌های قلبی و اقدامات پیشگیری و مراقبت از این عضو حیاتی، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و افزایش طول عمر کمک کند.
آنچه در این مقاله می خوانیم
قلب چیست؟
ساختار قلب به شکل یک هرم چهار ضلعی است که ابعاد تقریبی ۱۲ سانتیمتر دارد. راس این هرم به سمت دیوار قفسه سینه جلو و قاعده آن به سمت دیوار قفسه سینه عقب قرار گرفته است. محل مرکزی قلب که مسئول پمپاژ خون به سراسر بدن است، در میانه قفسه سینه، نزدیک به سمت چپ و زیر معده قرار دارد. نزدیکی این موقعیت به معده موجب می‌شود که دردهای معده گاهی به اشتباه به عنوان مشکلات قلبی تشخیص داده شوند.
وزن قلب، به عنوان یکی از اعضای حیاتی بدن، بسیار مهم است. در مردان میانسال، میانگین وزن قلب حدود ۲۸۹.۶ گرم است، درحالی‌که در زنان همین رده سنی حدود ۲۸۴.۷ گرم وزن دارد. این میانگین در سنین بالاتر افزایش می‌یابد، به طوری که در مردان مسن به ۳۴۵.۹ گرم و در زنان بین ۶۱ تا ۷۰ سال به ۲۸۵.۱ گرم می‌رسد. این اختلافات نشان از تغییراتی در وزن قلب در طول عمر و با پیشرفت سن دارد.
آناتومی قلب انسان چگونه است؟
قلب انسان از پنج سطح تشکیل شده است، شامل:
- سطح قاعده‌ای (Posterior): که در سمت خلفی قلب قرار دارد.
- سطح دیافراگمی (Inferior): که سطح زیرین قلب است.
- استرونسوکال (Anterior): واقع در سطح قدامی قلب.
- سطح ریوی راست
- سطح ریوی چپ
همچنین، قلب دارای چهار حفره است:
- دهلیزها: دو حفره فوقانی که خون را دریافت می‌کنند.
- بطن‌ها: دو حفره تحتانی که خون را تخلیه می‌کنند.
ساختار قلب به صورتی است که سمت چپ و راست آن با سپتوم از هم جدا می‌شوند. سپتوم از یک دیوار عضلانی نازک تشکیل شده که فضای بین دهلیزها و بطن‌های چپ و راست قلب را از یکدیگر جدا می‌کند؛ بنابراین، درون قلب چهار لایه بافتی وجود دارد که عبارتند از:
- میوکارد: بافت میان عضلانی قلب که با انقباض، خون را از قلب خارج می‌کند.
- آندوکاردیوم: پوشش داخلی نازکی که از دریچه‌ها و محفظه‌های قلب محافظت می‌کند.
- پریکاردیوم: یک پوشش محافظ بیرونی نازک که قلب را احاطه کرده و از آسیب‌های خارجی محافظت می‌کند.
- اپی‌کاردیوم: داخلی‌ترین لایه پریکارد که از بافت پیوندی تشکیل شده و داخلی‌ترین لایه پریکارد را تشکیل می‌دهد.
در ضمن، قلب دارای چهار دریچه است که عبارت‌اند از:
- دریچه‌های سه‌لتی (Tricuspid Valve): جداکننده دهلیز راست از بطن راست.
- دریچه‌های ریوی (Pulmonary Valve): جداکننده بطن راست از رگ ریوی.
- دریچه میترال (Mitral Valve): جداکننده دهلیز چپ و بطن چپ.
- دریچه آئورت (Aortic Valve): جداکننده بطن چپ از آئورت.
این دریچه‌ها با باز و بسته شدن، همانند سیستم ترافیکی یک طرفه، خون را به یک جهت هدایت می‌کنند.
چگونه خون در بدن جریان دارد؟
خون از طریق دو رگ سوپریور ونا کاوا (SVC) و رگ اینفریور ونا کاوا (IVC) به سمت راست قلب وارد می‌شود. بزرگ سیاهرگ فوقانی خون را از اندام‌های بالایی جمع‌آوری می‌کند، درحالی‌که بزرگ‌سیاهرگ تحتانی خون را از اندام‌های تحتانی بدن به دهلیز راست هدایت می‌کند. دهلیز راست با انقباض، دریچه باز می‌شود و خون فاقد اکسیژن وارد بطن راست می‌شود. سپس، بطن راست انقباض کرده و دریچه سه‌لتی بسته می‌شود تا از برگشت خون به دهلیز راست جلوگیری شود. سپس خون از طریق دریچه ریوی وارد سرخرگ ریوی و نهایتاً به ریه می‌رسد. در این مرحله، خون اکسیژن خود را تأمین می‌کند تا پس از دریافت اکسیژن وارد سمت چپ قلب شود.
سپس، خون بازگشتی که حالا دارای اکسیژن است، از سیاهرگ ریوی به دهلیز راست وارد می‌شود. معمولاً خون سیاهرگ به خاطر کمبود اکسیژن، در مقایسه با خون سرخرگ‌ها به رنگ قرمز تیره‌تر دیده می‌شود. سرخرگ ریوی، خونی که فاقد اکسیژن است را از دهلیز راست به سمت ریه‌ها هدایت می‌کند. این خون رنگ تیره‌تری نسبت به خونی که اکسیژن آن دریافت کرده و از طریق سیاهرگ ریوی از ریه‌ها به دهلیز چپ وارد می‌شود، دارد.
دهلیز چپ پس از دریافت خون سرشار از اکسیژن، انقباض کرده و جریان خون را از طریق دریچه میترال از دهلیز چپ به بطن چپ می‌فرستد. آئورت سرخرگ اصلی است که همه خونی که قلب پمپاژ می‌کند را دریافت و به تمام اندام‌های بدن می‌فرستد. بطن چپ به نوعی مهم‌ترین قسمت قلب محسوب می‌شود؛ زیرا نقش اصلی در پمپاژ خون حاوی اکسیژن به کل بدن را دارد.
نحوه عملکرد قلب
تمرینات ورزشی، عوامل روانی و احساسی، تب، کاهش‌یافتن آب بدن، استفاده از برخی داروهای خاص و برخی شرایط بهداشتی از جمله عواملی هستند که کار قلب و سرعت انقباض قلب را تحت تأثیر قرار می‌دهند. به طور کلی، عملکرد قلب و گردش خون در بدن را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد:
- خون از تمام اندام‌های بدن وارد بزرگ‌سیاهرگ فوقانی و تحتانی می‌شود.
- سپس، خون وارد دهلیز راست می‌شود و پس از عبور از دریچه سه‌لتی خود را به بطن راست می‌رساند.
- خون پس از عبور از طریق سرخرگ ریوی وارد ریه‌ها می‌شود.
- خون در ریه‌ها پس از دفع دی‌اکسیدکربن، اکسیژن موردنیاز را جذب کرده و وارد سیاهرگ ریوی می‌شود.
- سپس به دهلیز چپ رسیده و پس از عبور از دریچه میترال، وارد بطن چپ می‌گردد.
- جریان خون حاوی اکسیژن پس از عبور از دریچه آئورت، وارد سرخرگ آئورت شده و از آنجا به کل بدن پمپاژ می‌شود.
برای عملکرد درست قلب می‌توانید اقدام به خرید مکمل تقویت قلب از داروخانه آنلاین مثبت سبز نمایید.
چرا گاهی عملکرد قلب دچار اختلال می شود؟
بروز اختلالات در عملکرد قلب می‌توانند منجر به ابتلا بیماری‌های مختلف مانند بیماری‌های مادرزادی، سکته قلبی بیماری‌های وراثتی، گرفتگی، نارسایی قلبی یا عروق قلب شوند. تنگ و محدودشدن عروق به وسیله انباشت چربی در جداره عروق خونی می‌تواند به انسداد عروق ختم شود. نتیجه این معضل نرسیدن خون کافی به قلب یا مغز خواهد بود که حمله قلبی، سکته مغزی و زوال عقلی عروقی را به دنبال دارد.
کاهش شدید عملکرد قلب ممکن است به قلب آسیب برساند و باعث نارسایی قلبی گردد. در این حالت، قلب قادر نیست به اندام‌های بدن خون کافی را پمپ کند و توانایی انقباض یا انبساط نخواهد داشت. برخی بیماری‌های زمینه‌ای باعث اختلال در عملکرد قلب می‌شوند؛ مانند پرفشاری خون یا هیپرتانسیون، گرفتگی رگ قلب، کاردیومیوپاتی‌ها و تنگی دریچه میترال یا آئورت.
همچنین، در مواردی هم درگیری و بیماری سایر اندام‌ها باعث نارسایی و اختلال در عملکرد قلب می‌شود؛ مانند دیابت، نارسایی‌های کلیوی، بیماری‌های مزمن ریوی و آریتمی قلبی که یکی از شایع‌ترین علل اختلال در عملکرد قلب است. این عوامل می‌توانند به آریتمی‌های مختلفی از جمله کندی قلب، تپش قلب، درد قفسه سینه، تنگی نفس، خستگی، اضطراب، تعریق، غش‌کردن و احساس سبکی سر منجر شوند.
نحوه پیشگیری از اختلال عملکرد قلب
برای حفظ عملکرد قلبی مطلوب و پیشگیری از بیماری‌های قلبی، راه‌های مؤثری وجود دارد که با رعایت آن‌ها می‌توانید از ابتلا به آریتمی قلبی و سایر مشکلات قلبی پیشگیری کنید. این شامل موارد زیر می‌شود:
- عدم مصرف خودسرانه داروهای سرماخوردگی بدون تجویز پزشک (برخی از این داروها ممکن است مواد محرکی داشته باشند که می‌توانند ضربان قلب را تحریک کنند.)
- رعایت رژیم غذایی سالم و فاقد چربی بد و مضر.
- انجام فعالیت‌های ورزشی منظم و حفظ وزن مناسب.
- خودداری از مصرف سیگار، الکل و مواد محرکی مانند کافئین.
- کاهش عوامل استرس‌زا و کنترل عصبانیت‌های شدید.
علائم وجود اختلال در عملکرد قلب
هنگامی که خون به اندام‌ها به مقدار کافی نمی‌رسد، به علت اختلال در عملکرد قلب و وجود نارسایی قلبی، برخی علائم بیماری قلبی ممکن است ظاهر شوند. این علائم شامل موارد زیر می‌شوند:
- تنگی نفس حین فعالیت و در حالت استراحت.
- سرفه‌های خشک و مکرر که ممکن است با خلط خونی همراه باشند.
- ورم در پاها در ساق، مچ و شکم.
- احساس سرگیجه و ضعف عمومی.
- بی‌حالی و کاهش اشتها.
- تپش قلب و نامنظم‌بودن ضربان قلب.
- کاهش میل جنسی.
هرگونه علامت یا علائمی از این نوع نیازمند مشاوره و معاینه توسط پزشک متخصص قلب و عروق است.
چه عواملی باعث تشدید عملکرد قلب می شوند؟
عواملی که موجب کاهش شدید عملکرد قلب و تشدید نارسایی قلبی حاد می‌شوند، عبارتند از:
- رژیم غذایی نامناسب حاوی نمک زیاد که می‌تواند منجر به افزایش فشارخون و بار قلبی شود.
- مصرف زیاد مایعات، مانند نوشیدن چند لیوان آب یا چای پشت‌سرهم که می‌تواند منجر به بروز ورم و بار زائد بر قلب شود.
- عدم مصرف به موقع داروهای تجویزی توسط پزشک که می‌تواند باعث عود و تشدید علائم نارسایی قلبی شود.
- هرگونه عفونتی که در بدن باشد، مثل التهابات ریه یا عفونت‌های دیگر که می‌توانند عملکرد قلب را بیشتر به دنبال داشته باشند و نارسایی قلبی را تشدید کنند.
- آمبولی ریه که باعث مسدودشدن عروق خونی در ریه‌ها شده و می‌تواند به نارسایی قلبی حاد منجر شود.
- آنمی یا کمبود خون که می‌تواند منجر به کاهش نیروی عضلانی قلب و افزایش بار قلبی شود.
- تب که می‌تواند منجر به افزایش ضربان قلب و افزایش بار قلبی شود.
- بارداری که در طول آن بار قلبی افزایش می‌یابد و می‌تواند بر روی عملکرد قلب تأثیر بگذارد.
بیشتر بخوانید: 6 خوراکی که فورا رگ های قلب را باز می کند
رگ های خونی قلب
عروق بزرگ قلب در حین پمپاژ، خون را به قلب حمل و از قلب خارج می‌کنند و عمدتاً در داخل مدیاستینوم (فضایی که قلب در آن واقع شده است) قرار دارند. این عروق شامل آئورت، رگ‌های ریوی، ورید سوپریور و اینفریور کاوا که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم.
آئورت
آئورت بزرگ‌ترین شریان بدن است که خون را با اکسیژن (که توسط سمت چپ قلب پمپ می‌شود) به تمام بدن منتقل می‌کند. این عروق از دهانه آئورت در قاعده بطن چپ شکل می‌گیرند و با جریان از طریق دریچه آئورت به وجود می‌آیند. اولین بخش آن به عنوان آئورت صعودی شناخته می‌شود که در داخل پریکارد (غلافی که قلب را محافظت می‌کند) قرار دارد و توسط لایه‌های احشایی پوشانده شده است. از آئورت عروق کرونری (عروقی که خون به عضله قلب می‌رسانند) منشعب می‌شوند. دومین بخش، قوس آئورت است که از آن شریان‌های اصلی به سر، گردن و اندام فوقانی منشعب می‌شوند که عبارتند از:
- سرخرگ بازویی – سری یا شریان براکیوسفالیک (Brachiocephalic Artery)
- سرخرگ کاروتید مشترک (Common Carotid Artery)
- سرخرگ زیرترقوه‌ای یا شریان سابکلاوین (Subclavian Artery)
- آئورت نزولی بعد از قوس آئورت می‌تواند از طریق دیافراگم به داخل شکم ادامه یابد.
سرخرگ های ریوی
شریان‌ها یا سرخرگ‌های ریوی، خون بدون اکسیژن را از بطن راست قلب دریافت کرده و برای انجام تبادل گاز به ریه‌ها تحویل می‌دهند. این سرخرگ‌ها به عنوان تنه ریوی شناخته می‌شوند که یک رگ ضخیم و کوتاه است و از طریق دریچه ریوی از بطن راست جدا می‌شود. تنه در محل قدامی و میانی دهلیز راست قرار دارد و یک لایه مشترک از پریکارد را با آئورت صعودی دارد. رگ ریوی به سمت بالا ادامه می‌یابد، با ریشه آئورت همپوشانی پیدا کرده و از بخش خلفی عبور می‌کند.
در سطح مهره‌های T5 و T6 تنه ریوی به شریان‌های ریوی راست و چپ تقسیم می‌شود. خون از طریق شریان ریوی چپ به ریه چپ رسانده شده و به صورت دو شاخه وارد می‌شود تا خون هر لوب ریه را تأمین کند. از سوی دیگر، سرخرگ ریوی راست، شریانی طولانی و ضخیم است که خون ریه راست را تأمین کرده و به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شود.
سیاهرگ های ریوی
وریدها یا سیاهرگ‌های ریوی، با دریافت خون اکسیژن‌دار از ریه‌ها، آن را به سمت چپ قلب منتقل می‌کنند تا به بدن پمپاژ شود. چهار رگ ریوی وجود دارند که هر یک از آن‌ها شامل یک ورید فوقانی و یک ورید تحتانی برای تأمین خون به هر یک از ریه‌ها هستند. این وریدها وارد پریکاردیوم شده تا خون را از دهلیز سمت چپ به دهلیز راست و در سطح خلفی از قلب خارج کنند.
سینوس اریب پریکاردیال داخل پریکارد قرار دارد که می‌توان آن را بین رگ‌های چپ و راست مشاهده کرد. وریدهای ریوی فوقانی خون را از لوب‌های فوقانی ریه به قلب برمی‌گردانند و وریدهای تحتانی خون را از لوب‌های تحتانی به قلب باز می‌گردانند. ورید تحتانی ریه چپ در هیلوم (Hilum) ریه یافت می‌شود، درحالی‌که ورید تحتانی ریوی راست، به‌صورت خلفی به ورید اجوف فوقانی و دهلیز راست انتقال می‌یابد.
ورید اجوف فوقانی
ورید اجوف فوقانی از قسمت فوقانی بدن خون دی‌اکسید شده را دریافت می‌کند (بالاتر از دیافراگم به استثنای ریه‌ها و قلب) و آن را به دهلیز راست می‌رساند. این ورید از ادغام وریدهای براکیوسفالیک تشکیل می‌شود و از طریق ناحیه قفسه سینه حرکت می‌کند تا زمانی که در قسمت فوقانی دهلیز راست در سطح دنده 3 تخلیه شود. همان‌طور که ورید اجوف فوقانی نزول می‌کند، قبل از ورود به مدیاستین میانی برای قرارگرفتن در کنار آئورت صعودی در سمت راست مدیاستن فوقانی قرار دارد.
ورید اجوف تحتانی
ورید اجوف تحتانی خون کم اکسیژن شده از قسمت تحتانی بدن (تمام ساختارهای تحتانی دیافراگم) را دریافت می‌کند و آن را به قلب تحویل می‌دهد. این ورید در ابتدا با اتصال رگ‌های ایلیاک مشترک به هم در لگن ایجاد می‌شود. سپس از طریق شکم عبور کرده و خون را از وریدهای کبدی، کمر، غدد جنسی، کلیه و فرنیک جمع می‌کند. ورید اجوف تحتانی سپس از دیافراگم عبور می‌کند و در سطح T8 وارد پریکارد می‌شود و در نهایت به قسمت تحتانی دهلیز راست تخلیه می‌شود.
بیشتر بخوانید: علائم گرفتگی رگ قلب چیست ؟
گره سینوسی قلب چیست؟
این گره یک گروه تخصصی از کاردیومیوسیت‌ها در دیواره‌های فوقانی و پشت دهلیز راست است که بسیار نزدیک به دهانه ورید اجوف فوقانی قرار دارد. گره سینوسی بالاترین میزان دپلاریزاسیون را دارد که از آغاز آن در گره سینوسی، از طریق مسیرهای داخلی به سلول‌های انقباضی میوکارد دهلیزی و گره دهلیزی – بطنی گسترش می‌یابد.
مسیرهای بین داخلی از سه باند (قدامی، میانی و خلفی) تشکیل شده است که مستقیماً از گره SA به گره بعدی در سیستم هدایت، گره بطنی – بطنی منتهی می‌شوند. این ضربه تنها از طریق مسیر سلول به سلول از سلول‌های انقباضی میوکارد در دهلیزها به گره دهلیزی – بطنی انتقال می‌یابد. علاوه بر این، یک مسیر تخصصی به نام باندل باخمان وجود دارد که تکانه را مستقیماً از دهلیز راست به دهلیز چپ هدایت می‌کند.
صرف‌نظر از مسیر با رسیدن ضربه به تیغه دهلیزی – بطنی، بافت همبند اسکلت قلب مانع از گسترش تکانه در سلول‌های میوکارد در بطن‌ها به جز در گره دهلیزی – بطنی می‌شود. رویداد الکتریکی، موج دپلاریزاسیون، محرک انقباض عضلانی است. موج دپلاریزاسیون از دهلیز راست شروع شده و از قسمت‌های بالایی هر دو دهلیز عبور می‌کند. سپس از طریق سلول‌های انقباضی به سمت پایین امتداد می‌یابد. در مرحله بعد، سلول‌های انقباضی انقباض را از قسمت‌های بالاتر به سمت پایین دهلیزها شروع کرده و خون را به داخل بطن‌ها پمپاژ می‌کنند.
سلول‌های گره سینوسی در یک شبکه از بافت همبند گسترش می‌یابند که شامل اعصاب، رگ‌های خونی، کلاژن و چربی می‌شود. این سلول‌ها بلافاصله در اطراف سلول‌های پارانودال قرار گرفته و ساختاری متوسط بین سلول‌های گره SA و بقیه دهلیز دارند. بافت همبند همراه با سلول‌های پارانودال، گره سینوسی را از بقیه دهلیز عایق‌بندی می‌کند و از تأثیر الکتریکی سلول‌های دهلیزی بر سلول‌های گره سینوسی جلوگیری می‌کند.
گره سینوسی خون موردنیاز خود را از شریان گره سینوسی خون می‌گیرد. این میزان خون‌رسانی ممکن است بین افراد متفاوت باشد. به‌عنوان‌مثال، در برخی افراد، گره سینوسی ممکن است از چند شریان، مانند شریان کاروتید داخلی و شریان‌های دیگر، خون را دریافت کند.
گره دهلیزی بطنی قلب چیست؟
گره دهلیزی بطنی (Atrioventricular Node) یا AV، جزئی از سیستم هدایت الکتریکی قلب محسوب می‌شود که هماهنگی قسمت بالایی قلب را برعهده دارد. بافت عضلانی قلب دارای قدرت آریتمیک است که توانایی منحصربه‌فردی برای شروع یک پتانسیل عملکرد قلب با سرعت ثابت – گسترش سریع تکانه از سلول به سلول برای شروع انقباض کل قلب دارد. این قدرت آهسته هنوز توسط سیستم‌های غدد درون‌ریز و عصبی تعدیل می‌شود.
سلول‌های عضلانی قلب شامل دو نوع می‌شوند:
- کاردیومیوسیت‌هایی که توانایی انقباض دارند و 99٪ از سلول‌های دهلیز و بطن‌ها را تشکیل می‌دهند.
- سلول‌های ضربان‌ساز سیستم هدایت الکتریکی قلب اصلاح شده.
این سلول‌های انقباضی به تکنیک‌های پتانسیل ضربان‌زا واکنش می‌دهند و مسئولیت انقباضاتی که خون از طریق بدن پمپ می‌کنند را برعهده دارند. سلول‌های ضربان‌ساز فقط 1 درصد از سلول‌ها را تشکیل داده و سیستم هدایت قلب را تشکیل می‌دهند.
این سلول‌ها از سلول‌های انقباضی کوچک‌تر تشکیل شده‌اند که حاوی تعداد محدودی میوفیبریل‌ها یا میوفیلامنت‌ها هستند. این بدان معناست که شامل انقباضات محدودی می‌شوند. همچنین عملکرد آن‌ها بسیار شبیه به سلول‌های عصبی است. سلول‌های هیس و پورکینژ به عنوان کاردیومیوسیت‌های تخصصی شناخته می‌شوند که در سیستم هدایتی قلب فعالیت می‌کنند.
سخن پایانی
قلب به عنوان حیاتی‌ترین عضو بدن، نقش اساسی در پمپاژ خون، اکسیژن و مواد مغذی به سراسر بدن دارد. هرگونه اختلال در عملکرد قلب، از جمله بیماری‌های قلبی مادرزادی یا اختلالات دیگر، می‌تواند منجر به نارسایی قلبی شود که با خطرات جدی از جمله مرگ همراه است. بدن با یک کلیه می‌تواند زنده بماند و بدون طحال هم همین‌طور، اما بدون قلب دوام نمی‌آورد؛ بنابراین، برای زنده‌ماندن باید به دنبال راهی برای حفظ عملکرد قلب باشیم که این راه شامل رژیم غذایی سالم و فعالیت ورزشی است. اگر سبک زندگی ناسالمی دارید، مانند عدم ورزش و یا سوابق بیماری‌های قلبی، توصیه می‌کنیم با یک متخصص قلب و عروق مشاوره و معاینه شوید تا از وضعیت سلامت خود اطمینان حاصل کنید. همچنین می توانید با مشاوران ما در داروخانه آنلاین مثبت سبز در ارتباط باشید.